– रामप्रसाद पौडेल
प्राकृतिक स्रोतमध्ये खनिज सम्पदा एक महत्त्वपूर्ण स्रोत हो। पृथ्वीभित्र रहेका कोइला, तामा, पेट्रोलियम पदार्थ, चुनढुङ्गा, ग्यास, खरी, गेरु, सिसा, म्याग्नेसाइट, तामा, सुन, स्टिल आदिलाई खनिज भनिन्छ। नेपाल प्राकृतिक स्रोत र साधनले सम्पन्न मुलुक हो, तर ६०-६५ वर्षे भूगर्भ विभागको इतिहास बोकेको हाम्रो नेपालको भूगर्भ सम्बन्धी अध्ययन र अनुसन्धानको क्षेत्रमा राज्यले अझ बढी ध्यान पुर्याउनु पर्ने देखिन्छ।
वर्तमान अवस्थामा, वैज्ञानिक व्यवस्थालाई स्वीकार गर्दै आधुनिकता र प्रविधिको प्रयोगमार्फत खनिज पदार्थको उत्खनन र उत्थानमा सक्रियता देखाउनु आवश्यक छ। नेपालमा खनिज साधनको अध्ययन, अनुसन्धान र उत्खनन कार्यमा विभिन्न कारणले ढिलाइ भइरहेको छ। यस्ता कारणहरूमा समय सापेक्ष नियम कानूनी व्यवस्था नहुनु, निजी क्षेत्रलाई खनिज उद्योगतर्फ आकर्षित गर्न नसक्नु, मुलुकमा आवश्यक जनशक्तिको अभाव, नयाँ प्रविधिको प्रयोगमा समस्या र यातायातको अभाव जस्ता समस्याहरू छन्।
खनिज उद्योगको समस्याहरू
नेपालमा खनिज साधनको अध्ययन र उत्खननको लागि विभिन्न निजी क्षेत्रका कम्पनीहरूले खानी तथा भूगर्भ विभागबाट अनुमति प्राप्त गरेका छन्। तथापि, धेरै कम्पनीहरूले यस क्षेत्रमा प्रगति देखाउन सकेका छैनन्। इन्टरनेटमा उपलब्ध जानकारीअनुसार, महंगा पत्थरहरूको व्यापार भारत, एसियाली मुलुकहरू, अमेरिका र युरोपका बजारहरूमा भइरहेको छ। यद्यपि, मुलुकका खनिज सम्पदामा लापरवाही र दुरुपयोग भइरहेको कुरा उठाइन्छ।
सरकारका स्तरमा खनिज उद्योगको प्रभावकारी व्यवस्थापनको लागि केन्द्रीय स्तरमा काम गर्नुपर्ने आवश्यकता स्पष्ट छ। यसका साथै, राष्ट्रिय महत्त्वका यी खनिज साधनहरूको उपयोग गरी राष्ट्रिय आय बढाउन र विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने काम सरकारको प्राथमिकता हुनुपर्छ।
समस्यामा समाधान र अवसरका क्षेत्रहरू
नेपालको खनिज उद्योगको विकासका लागि केही महत्वपूर्ण कदमहरू चाल्नुपर्ने आवश्यक छ। यसको लागि, पहिलो कुरा भनेको, खानी क्षेत्रको सुचारु र व्यवस्थित अनुगमन र नियमन गर्नु हो। साथसाथै, निजी क्षेत्रलाई आकर्षित गर्ने उचित कानूनी र व्यावसायिक वातावरण बनाउनुपर्नेछ।
नेपालका विभिन्न क्षेत्रहरूमा खनिज स्रोतको ठूलो मात्रामा उपस्थिति छ। उदाहरणस्वरूप, सिलेट, तामा, सुन, सिसा, कोइला, गेरु, नुनखानी र पेट्रोलियमका स्रोतहरू विभिन्न स्थानहरूमा पाइन्छन्। यी खनिज स्रोतहरूको व्यवस्थित उत्खनन र प्रशोधनले मुलुकको राष्ट्रिय आयमा ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ।
नेपालका युवा जनशक्तिलाई स्वदेशमै रोजगारका अवसर प्रदान गर्दा, यसले रेमिट्यान्समा आधारित अर्थतन्त्रको निर्भरता कम गर्न सक्छ। साथै, यसले युवाहरूलाई स्वदेशमै स्थिर र समृद्ध भविष्य प्रदान गर्ने अवसर निर्माण गर्नेछ।
सरकारको भूमिका
सरकारले खनिज उद्योगको विकासको लागि दीर्घकालीन सोच र योजनासहित कदम चाल्नुपर्ने छ। यसका लागि, खानी क्षेत्रको नीति र कार्यक्रमहरूलाई स्पष्ट पार्नु र त्यसलाई कार्यान्वयनमा ल्याउनको लागि सबै सरोकारवाला निकायको सक्रिय भूमिका आवश्यक छ।
निष्कर्ष
खनिज उद्योगको समृद्धिका लागि नीति, नियमन र प्रशासनको स्तरमा सुधार आवश्यक छ। सरकारी प्रयासहरूको साथमा, निजी क्षेत्रको पनि सहयोग आवश्यक छ। यसलाई व्यवस्थित र राम्रो रूपमा चलाएर, नेपाललाई खनिज स्रोतहरूको मूल्यवृद्धि गर्न र विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने अवसर प्राप्त गर्न सक्छ। यस क्रममा, एकात्मिक दृष्टिकोण अपनाएर नेपाललाई खनिज उद्योगका समृद्ध अवसरहरूसँग अगाडि बढाउन सकिन्छ।
