मत्स्य अवतार, भगवान विष्णुका दस अवतारहरू मध्ये पहिलो अवतार अवतार हो । माछाको रूपमा अवतार लिएर, भगवान विष्णुले एक ऋषिलाई सबै प्रकारका प्राणीहरू जम्मा गर्न भन्नुभयो र जब पृथ्वी पानीमा डुबिरहेको थियो, माछाको रूपमा भगवानले ऋषिको डुङ्गाको रक्षा गर्नुभयो ।
यसपछि ब्रह्माले फेरि जीवन सृष्टि गर्नुभयो। अर्को मान्यता अनुसार राक्षसले वेद चोरेर समुन्द्रको अथाह गहिराईमा लुकाउँदा भगवान विष्णुले माछाको रूप धारण गरी वेदहरू प्राप्त गरी पुनर्स्थापित गर्नुभएको थियो ।
मत्स्य अवतारको कथा:
एकपटक ब्रह्माजीको लापरवाहीका कारण एउटा ठूलो राक्षसले वेद चोर्यो । त्यो राक्षसको नाम ‘हयग्रीव’ थियो । वेद चोरी भएकोले ज्ञान हरायो। चारैतिर अज्ञानताको अन्धकार फैलियो र पाप र अधर्म हावी भयो। त्यसपछि भगवान विष्णुले धर्मको रक्षा गर्न माछाको रूप धारण गरी हयग्रीवलाई मारेर वेदको रक्षा गरे।
प्रभुले कसरी माछाको रूप धारण गर्नुभयो ? यसको अचम्मको कथा यस्तो छ-
कल्पान्त भन्दा पहिले एक पुण्यवान राजा तपस्या गर्दै थिए। राजाको नाम सत्यव्रत थियो। सत्यव्रत एक पवित्र आत्मा मात्र थिएनन्, धेरै उदार हृदय पनि थिए। बिहान भइसकेको थियो । सूर्योदय भइसकेको थियो । सत्यव्रत कृतमाला नदीमा स्नान गर्दै थिए। नुहाएर तर्पणका लागि अञ्जलीमा पानी लिँदा अञ्जलीमा पानीसँगै एउटा सानो माछा पनि आयो । सत्यव्रतले माछालाई नदीको पानीमा छोडे ।
माछाले भन्यो- “राजन ! पानीका ठूला प्राणीले साना प्राणीलाई मारेर खान्छन् । पक्कै पनि कुनै ठूला प्राणीले मलाई मारेर खानेछन् । मेरो ज्यान बचाइदिनुहोस् ।” सत्यव्रतको हृदयमा दया उत्पन्न भयो। पानीले भरिएको कमण्डलुमा माछा राखे ।
त्यसपछि एउटा अचम्मको घटना भयो। एकै रातमा माछाको शरीर यति बढ्यो कि कमण्डलु बाँच्नको लागि सानो भयो। दोस्रो दिन माछाले सत्यव्रतलाई भन्यो – “राजन ! मेरो लागि बस्नको लागि अर्को ठाउँ खोज्नुहोस्, किनकि मेरो शरीर बढेको छ। मलाई घुम्न धेरै गाह्रो छ।” सत्यव्रतले कमण्डलुबाट माछा निकालेर पानीले भरिएको भाँडोमा राखे ।
यहाँ पनि रातारात भाँडोमा माछाको शरीर यति बढ्यो कि भाँडो पनि बाँच्नको लागि सानो भयो। दोस्रो दिन माछाले सत्यव्रतसँग फेरी बोल्यो – “राजन ! मेरो लागि अरु कतै बस्ने प्रबन्ध गर्नुहोस्, किनकि मलाई बाँच्नको लागि भाँडो पनि सानो हुँदै गइरहेको छ ।” त्यसपछि सत्यव्रतले माछा निकालेर तालमा हाले तर ताल पनि माछाका लागि निकै सानो भयो ।
यसपछि सत्यव्रतले माछालाई नदीमा र त्यसपछि समुद्रमा राखे । अचम्म! समुद्रमा पनि माछाको शरीर यति बढ्यो कि माछा बाँच्नको लागि पनि सानो भयो। त्यसैले माछाले सत्यव्रतसँग फेरि बोल्यो- “राजन! यो समुन्द्र पनि मेरो बस्नको लागि उपयुक्त छैन। मेरो बस्ने व्यवस्था अन्यत्र गर।”
सत्यव्रतको प्रार्थना
अब सत्यव्रत छक्क परे । उनले आजसम्म यस्तो माछा देखेका थिएनन् । उनले विस्मययुक्त स्वरमा भने- “मेरो बुद्धिलाई आश्चर्यको सागरमा डुबाउने तपाईं को हो ? तिम्रो शरीर दिनहुँ जसरी बढ्दै गइरहेको छ, त्यसलाई ध्यानमा राखी, तिमी अवश्य परमात्मा हुनुहुन्छ भन्ने कुरामा कुनै शंका नगरी भन्न सकिन्छ। साँचो हो, त्यसोभए तपाईंले किन माछाको रूप धारण गर्नुभएको छ भन्नुहोस् ?” वास्तवमा उहाँ भगवान श्रीहरि हुनुहुन्थ्यो।
श्रीहरिको आदेश :
श्रीहरिले माछाको रुप लिएर जवाफ दिए – “राजन ! हयग्रीव नामक राक्षसले वेद चोरेको छ । संसारभर अज्ञानता र अधर्मको अन्धकार छाएको छ । मैले माछाको रूप मात्र धारण गरेको छु । हयग्रीवलाई मार्ने हो।
आज सातौँ दिनदेखि पृथ्वी प्रलयको चक्रमा फर्किनेछ । समुद्र उठ्नेछ। भयानक वर्षा हुनेछ। सारा पृथ्वी पानीमा डुब्नेछ। पानी बाहेक केहि देखिने छैन।
एउटा डुङ्गा तिमीसम्म पुग्ने छ। तिमी सात ऋषिहरूसँग सबै अन्न र औषधिको बीउ बोकेर डुङ्गामा बस्नेछौ। म त्यही समयमा तिमीलाई फेरि प्रकट गर्नेछु र तिमीलाई आत्मज्ञान दिनेछु।” सत्यव्रतले त्यही दिनदेखि नै हरिलाई सम्झेर प्रलयको प्रतीक्षा गर्न थाले।
सातौं दिन, प्रलयको दृश्य देखा पर्यो। समुन्द्र पनि आफ्नो सीमाबाट बाहिर निस्कन थाल्यो । भारी पानी पर्न थाल्यो । केही समयमै सारा पृथ्वी पानीले ढाकियो । सारा पृथ्वी पानीमा डुब्यो। त्यही बेला एउटा डुंगा देखा पर्यो। सत्यव्रत सात ऋषिहरु संगै त्यो डुङ्गामा बसे । तिनीहरूले डुङ्गामा अनाज र औषधीहरू पनि भरिदिए।
बोध:
प्रलयको महासागरमा डुङ्गा पौडिन थाल्यो। त्यो प्रलयको सागरमा त्यो डुङ्गा बाहेक कतै देखिएन। अचानक प्रलयको महासागरमा माछाको रूपमा भगवान प्रकट भयो। सत्यव्रत र सात ऋषिहरूले मत्स्यको रूपमा भगवानसँग प्रार्थना गर्न थाले – “हे भगवान! तपाईं ब्रह्माण्डको उत्पत्तिकर्ता हुनुहुन्छ, रक्षक हुनुहुन्छ र रक्षक हुनुहुन्छ। कृपया हामीलाई आफ्नो शरणमा लिनुहोस्, हाम्रो रक्षा गर्नुहोस्।”
सत्यव्रत र सात ऋषिहरूको प्रार्थनामा माछाको रूपमा भगवान प्रसन्न हुनुभयो। उनले आफ्नो प्रतिज्ञा अनुसार सत्यव्रतलाई ज्ञान दिनुभयो। भन्नुभयो- “सबै प्राणीमा म वास गर्छु। कोही उच्च, कोही नीच छैन। सबै प्राणी समान छन्। संसार नश्वर छ। नश्वर संसारमा म बाहेक कहीँ छैन। सबैमा मलाई देखेर जीवित प्राणी हो, त्यो हो। अन्तमा म मा भेटियो।”
हयग्रीव हत्या :
माछाको रूपमा ईश्वरबाट बुद्धत्व प्राप्त गरेर सत्यव्रतको जीवन धन्य भयो। जिउँदै मुक्त भए । जब प्रलयको क्रोध शान्त भयो, भगवानले माछाको रूपमा हयग्रीवलाई मारेर उहाँबाट वेदहरू खोसे।
भगवानले फेरि ब्रह्मालाई वेद दिए। यसरी भगवानले माछाको रूप धारण गरेर वेदको रक्षा मात्र गरेनन्, संसारका जीवहरूको अपार कल्याण पनि गर्नुभयो। यसरी समय-समयमा भगवानले अवतार लिनुहुन्छ र सज्जनहरू र ऋषिहरूको कल्याण गर्नुहुन्छ।
