– सन्तोष मिश्र
फागुन महिनाको चिसो बिहान, घामको मधुरो झुल्को, र शिवालयहरूमा गुन्जिने “बोल बम” का स्वर—महाशिवरात्रिको धार्मिक उर्जा यति गहिरो छ कि त्यसको प्रभाव समाजका हरेक क्षेत्रमा पर्नुपर्ने हो। तर, अचम्म के छ भने, हाम्रो आफ्नै धार्मिक र सांस्कृतिक पर्वहरूको बारेमा व्यापक जानकारी दिने, यसको ऐतिहासिक महत्त्व बुझाउने लेख, समाचार, वा रिपोर्ट पाउन मुस्किल छ। बरु, यही समयमा सञ्चारमाध्यमहरू सात दिनसम्म ‘भ्यालेन्टाइन सप्ताह’ का चरणबद्ध विवरण पस्किरहेका हुन्छन्।
कहिलेदेखि मनाउन थालियो महाशिवरात्रि ?
हिन्दू धर्मशास्त्रअनुसार, महाशिवरात्रि भगवान शिव र पार्वतीको विवाह भएको पवित्र दिन मानिन्छ। स्कन्द पुराण, शिव पुराण, तथा लिङ्ग पुराण जस्ता धार्मिक ग्रन्थहरूमा यस पर्वको महत्त्व स्पष्ट रूपमा उल्लेख छ। केही मत अनुसार, यही दिन शिवजीले कालकूट विष पिएर सृष्टिलाई महाविनाशबाट जोगाएका थिए। हिन्दू परम्परामा यो रात जाग्राम बसी भक्ति साधनामा बिताउने विशेष रात मानिन्छ।
तर, के आजको पुस्तालाई यो सबै थाहा छ ?
भ्यालेन्टाइन सप्ताहको ‘बौद्धिक आक्रमण’
आज सामाजिक सञ्जालमा “चकलेट डे”, “रोज डे”, “किसिंग डे”, “हग डे” जस्ता दिवसहरूको प्रचार गर्नेहरू हजारौं भेटिन्छन्। फेसबुक, इन्स्टाग्राम, टिकटकका हरेक कुनामा यी दिवसहरूको चर्चा हुन्छ। स्कुल-कलेजका युवायुवतीहरूको ध्यान यही ‘रमाइला दिनहरू’ मा केन्द्रित हुन्छ। तर, ‘शिवरात्रि कहिले हो? किन मनाउने हो?’ भन्ने प्रश्न गर्दा भने अधिकांशले टाउको कन्याउँछन्।
हाम्रो मौलिकता भुल्दै विदेशी पर्वहरूको अन्धानुकरण गर्नु खतरनाक सांस्कृतिक विचलन हो। विशेष गरी, विदेशी बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूले आफ्नो व्यापार बढाउने उद्देश्यले यस्ता दिवसहरूको प्रचार गर्छन्। चकलेट, गुलाब, कार्ड, गिफ्ट आदिको बिक्री वृद्धिका लागि ‘व्यापारिक पर्व’ को रूपमा प्रचार गरिन्छ। अनि, हाम्रो परम्परागत पर्वहरू ओझेलमा पर्दै जान्छन्।
युवापुस्ताको आफ्नो पहिचानप्रतिको चासो कता हरायो?
सांस्कृतिक मूल्यहरू गुम्दै जाँदा समाजमा नैतिक गिरावट आउन थाल्छ। आज ‘शिवरात्रिको जाग्राम’ गर्नेहरू भन्दा ‘भ्यालेन्टाइन पार्टी’ मा रमाउनेहरू धेरै देखिन्छन्। एकातर्फ, ‘बाबा महादेव’ को भक्ति, योग, ध्यान र संयमको सन्देश छ; अर्कातर्फ, ‘भ्यालेन्टाइन सप्ताह’ भौतिकतावाद, भोगवादी संस्कृति र क्षणिक आकर्षणको प्रचार गर्छ।
पुस्तौँदेखि जोगाउँदै ल्याइएका सांस्कृतिक मूल्यहरू बिर्संदै जाने हो भने केही दशकपछि यी पर्वहरू इतिहासमा मात्र सीमित हुनेछन्। नेपालजस्तो हिन्दू बाहुल्य देशमा आफ्नै परम्परालाई बिर्सेर विदेशी पर्वहरूको अन्धानुकरण गर्नु आत्मघाती निर्णय हुनेछ।
के गर्न सकिन्छ?
सञ्चारमाध्यमको भूमिका: नेपाली सञ्चारमाध्यमहरूले शिवरात्रि जस्ता महत्वपूर्ण पर्वहरूको प्रचार गर्नुपर्छ। भ्यालेन्टाइन सप्ताह जस्तै, शिवरात्रिलाई विशेष रूपमा मनाउनुपर्छ।
शिक्षालयहरूमा सांस्कृतिक शिक्षा: स्कुल-कलेजहरूमा आफ्ना पर्वहरूको महत्त्व सिकाउने पाठ्यक्रम बनाउनुपर्छ। संस्कार दिने ठाउँ घर हो, र यसको जिम्मेवारी अभिभावकको हुन्छ।
सामाजिक सञ्जालमा सचेतना: युवापुस्ता नै डिजिटल माध्यममा सक्रिय छन्, त्यसैले सामाजिक सञ्जालमा पनि हाम्रो पर्वहरूको महत्वबारे जानकारी दिनुपर्छ। #ShivaratriFestival, #CulturalHeritage जस्ता ह्यासट्याग प्रयोग गरी प्रचार गरिनुपर्छ।
व्यावसायिक अवसर सिर्जना: जस्तै, भ्यालेन्टाइन दिवसमा व्यापारिक फाइदा उठाइन्छ, त्यस्तै, नेपाली व्यवसायीहरूले महाशिवरात्रि जस्ता पर्वहरूलाई आधुनिक तरिकाले प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।
सांस्कृतिक पहिचान रक्षा गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो। शिवरात्रि जस्ता पवित्र पर्वहरूलाई आधुनिक समाजमा अझ प्रभावकारी रूपमा मनाउने वातावरण बनाउन सकेनौँ भने, हाम्रो भविष्य पुस्ताले ‘हाम्रो पर्वहरू त के हो?’ भनेर सोध्न नपरोस्।
हर हर महादेव!”
